Alergia na jad owadów

Alergia na jad owadów to nadmierna reakcja układu immunologicznego występująca po użądleniu owada. Może mieć ona różne nasilenie – od reakcji łagodnej, którą nazywamy odczynem miejscowym, do bardzo ciężkiej reakcji uogólnionej, która dotyczy całego organizmu. Najbardziej gwałtowny, zagrażający życiu przebieg reakcji alergicznej nazywamy anafilaksją.

Objawy alergiczne najczęściej wywołuje jad owadów z rzędu błonkoskrzydłych, do których należą pszczołowate: pszczoła miodna i trzmiel oraz grupa osowatych, m.in. osa zwyczajna i szerszeń. 

W naszym klimacie (umiarkowanym) użądlenia zdarzają się od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Największa aktywność pszczół ma miejsce od połowy lipca do końca sierpnia, natomiast os – od końca lipca do pierwszej dekady września. Zimą użądlenia zdarzają się sporadycznie, np. jeśli przypadkowo trafimy na gniazdo szerszeni i obudzimy owady. Do użądleń nie dochodzi też w nocy, ponieważ o tej porze owady nie są aktywne.

Największe ryzyko alergii na jad owadów występuje u osób, które są narażone na częste użądlenia, np. u pszczelarzy, ogrodników i leśników. 

Jak dochodzi do reakcji alergicznej?

Za pojawienie się u osób uczulonych miejscowych i ogólnych objawów alergicznych po użądleniu odpowiedzialne są składniki jadu – głównie białka. Wyróżnia się wśród nich tzw. alergeny główne, na które reaguje większość uczulonych osób, oraz alergeny słabe (nazywane też mniejszymi), na które reaguje tylko kilka lub kilkanaście procent uczulonych osób. W jadzie występują również tzw. substancje niskocząsteczkowe (znacznie mniejsze niż białka lub peptydy), które powodują miejscową reakcję zapalną po użądleniu – bolesność, zaczerwienienie i obrzęk.

Jak rozpoznać alergię na jad

Nie każda reakcja po użądleniu przez owada ma charakter alergii. U osób, które nie są uczulone na jad, typową reakcją jest ból, świąd i niewielki obrzęk w miejscu użądlenia. W alergii może być podobnie – mówimy wówczas o miejscowej reakcji alergicznej. 

Znacznie bardziej poważna jest alergiczna reakcja systemowa, która może mieć przebieg łagodny, ale też dramatyczny, zagrażający życiu. W wersji łagodnej mogą pojawić się na całym ciele bąble pokrzywkowe, zaczerwienienie skóry i swędzenie. Może wystąpić obrzęk warg, powiek, szyi, całej twarzy, pomimo że miejsce użądlenia było odległe, jak np. stopa czy palec dłoni. Mogą też pojawić się objawy, które w ogóle nie kojarzą się z użądleniem, np. niepokój, ból brzucha albo skurcz oskrzeli. Osoby, które doświadczyły takich objawów, powinny skontaktować się z alergologiem, który zaleci obserwację kolejnych reakcji i ustali, jakie leki należy podać w razie użądlenia.

Groźne dla życia i zdrowia osoby uczulonej na jad są ciężkie reakcje systemowe. W najpoważniejszych przypadkach może rozwinąć się wstrząs anafilaktyczny, wymagający natychmiastowego, specjalistycznego leczenia. Pojawia się uczucie przeszkody w gardle, duszności, kaszel ze świszczącym oddechem, zasłabnięcie, bóle brzucha, a nawet utrata przytomności.

Klasyfikacja reakcji ogólnoustrojowych po użądleniu przez owady (według L.H. Müllera)

• Stopień I - uogólniona pokrzywka, świąd skóry, osłabienie lub niepokój
• Stopień II - jakikolwiek z wyżej wymienionych objawów i co najmniej dwa z następujących: obrzęk naczynioruchowy, uczucie ucisku w klatce piersiowej, nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha, zawroty głowy
• Stopień III - jakikolwiek z wyżej wymienionych objawów i co najmniej dwa z następujących: duszność, świszczący wydech, stridor, zaburzenia mowy, chrypka, osłabienie, splątanie, lęk przed śmiercią
• Stopień IV - jakikolwiek z wyżej wymienionych objawów i co najmniej dwa z następujących: spadek ciśnienia tętniczego krwi, zapaść, utrata przytomności, nietrzymanie moczu i stolca, sinica.

Alergia na jad owadów – kiedy robić testy

W celu zdiagnozowania alergii na jad owadów wykonuje się testy skórne, takie jak test punktowy lub test śródskórny. Dodatkowo za pomocą testów serologicznych można ustalić specyficzne dla danego alergenu igE. W razie niejasnego wyniku lub wrażliwości na dwa alergeny, można przeprowadzić testy molekularne, takie jak test aktywacji bazofili lub komórkowy test stymulacji antygenów, które dadzą odpowiedź, jaki konkretnie alergen wywołuje uczulenie.

Alergolodzy zdecydowanie odradzają „profilaktyczne” testowanie w kierunku uczulenia na jad owadów, gdyż takiego wyniku nie da się jednoznacznie zinterpretować. Jady owadów zawierają substancje aminy biogenne, dlatego też podczas testów skórnych również u osób nie cierpiących na alergię mogą wystąpić bąble. Tymczasem dodatni wynik nie musi wcale oznaczać, że pacjent zareaguje alergicznie po użądleniu owada. Lekarzom nie wolno też przepisywać  adrenaliny do samodzielnego podawania na wszelki wypadek pacjentowi, który nie miał wcześniej reakcji alergicznej. Na testy należy się zgłosić dopiero wtedy, gdy po użądleniu owada zaobserwowaliśmy u siebie niepokojące reakcje. 

Uczulenie na jad owadów – jak często się zdarza?

Szacuje się, że nawet 8 proc. mieszkańców Europy może doświadczyć alergicznej reakcji systemowej po użądleniu owada błonkoskrzydłego, czyli przez osę, pszczołę lub szerszenia. U części z nich mogą wystąpić objawy ciężkie, stanowiące bezpośrednie zagrożenie życia.

Nie wiadomo dokładnie, ile osób traci życie w wyniku ciężkiej reakcji alergicznej po użądleniu owada. Śmiertelność nie jest wysoka, jednak statystyki tworzone na podstawie udokumentowanych przypadków mogą być zaniżone przez zgony, dla których nie ustalono faktycznej przyczyny. Dzieje się tak dlatego, że ciężkie alergiczne ogólnosystemowe reakcje mogą imitować zaburzenia sercowo-naczyniowe, zawał czy udar. 

Najcięższa reakcja, czyli wstrząs anafilaktyczny, charakteryzuje się tym, że czasem bez wstępnych objawów skórnych,  nagle występuje spadek ciśnienia krwi, co pociąga za sobą takie konsekwencje, jak zaburzenia akcji serca, utrata przytomności, zaburzenia oddychania. Podobnie objawy występują w zawale serca, ciężkich zaburzeniach rytmu serca czy problemach mózgowych. 

Leczenie alergii na jad owadów. Kto powinien się odczulać?

Jedynym sposobem leczenia alergii na jad owadów jest immunoterapia alergenowa, czyli odczulanie.  Według wytycznych towarzystw naukowych, zarówno europejskich, jak i amerykańskich, odczulanie powinny zacząć osoby, u których po użądleniu owadów rozwinęły się ciężkie objawy: 

• obrzęk górnych dróg oddechowych, 
• duszność, 
• objawy sercowo-naczyniowe.

U takich pacjentów jest duże ryzyko, że przy kolejnym użądleniu wystąpi wstrząs anafilaktyczny zagrażający życiu, dlatego powinni oni niezwłocznie rozpocząć immunoterapię na jad owadów. 

Przed rozpoczęciem odczulania trzeba wykonać co najmniej następujące badania: 

• testy skórne i testy z krwi w celu ustalenia alergicznego podłoża reakcji. 
• morfologię krwi, 
• EKG, 
• zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej.

Do immunoterapii kwalifikowani są pacjenci w każdym wieku, także dzieci  i seniorzy. Ważne jest wykonanie szczegółowych badań nie tylko pod kątem alergii, ale i chorób dodatkowych, które mogą wpłynąć na bezpieczeństwo immunoterapii. 

Jak wygląda odczulanie na jad owadów?

Odczulanie ma dwa etapy: wstępny i podtrzymujący. Pierwszy etap może trwać od kilku godzin do kilkunastu tygodni – w zależności od przyjętej strategii leczenia, a jego celem jest uzyskanie tolerancji na dawkę jadu, która w fazie podtrzymującej jest następnie podawana co 4-6 tygodni, najczęściej przez trzy do pięciu lat.

Najtrudniejszym etapem immunoterapii jest faza wstępna i w Polsce najczęściej przeprowadza się ją tzw. metodą szybką w szpitalu, który zapewnia natychmiastową pomoc w razie wystąpienia powikłań. Pierwszego dnia pacjent ma wykonywane badanie ogólne (morfologię, EKG, zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej). Lekarze sprawdzają, czy nie ma gorączki, infekcji, problemu internistycznego, z którym najpierw się trzeba byłoby się uporać. Odczulanie odbywa się następnego dnia rano, na sali intensywnego nadzoru, gdzie po podaniu podskórnie zastrzyku z alergenem (immunoterapia alergenowa) monitoruje się ciśnienie, tętno, saturację. Przy pacjencie cały czas czuwa jeden z lekarzy. Każdy niepożądany objaw, jaki wystąpi po zastrzyku, musi być zarejestrowany i opanowany. Po kilku godzinach  proces wstępny odczulania jest zakończony. 

Odczulanie wstępne można prowadzić też bezpiecznie w ambulatorium, w schemacie cotygodniowego podawania narastających dawek jadu. Jakkolwiek proces ten trwa dłużej, to w porównaniu do metod szybkich jest bezpieczniejszy.

Immunoterapia alergenowa jest leczeniem bardzo skutecznym i bezpiecznym, pod warunkiem, że prowadzi ją doświadczony alergolog. 

Pełną ochronę przed groźną reakcją na jad osy udaje się uzyskać u 90–100 proc. pacjentów, a w przypadku alergii na jad pszczoły – u ponad 80 proc.

Lista ośrodków diagnostycznych w Polsce